Met de betoging van 21 november 2021 ontstond 2 jaar geleden wat al snel de tegenbeweging werd genoemd. Die beweging werd volgens de mainstream media snel geframed als een complot van extreemrechts, wetenschapsontkenners, antivaxxers, libertaire anti-overheidsdenkers en boomknuffelaars. Over één ding was men het toch eens: niemand had op voorhand durven denken dat het gevoel van onbehagen zó sterk was in de samenleving. Bij de anders zo brave Belgische bevolking kwamen er uit het niets enkele tienduizenden mensen op de been. Het vuur werd aan de lont gestoken door een kleine groep vrijwilligers die gezamenlijk paste aan een tafel in een woonkamer. Maar wat dit alles zo snel deed groeien was een smeulend gevoel van onbehagen dat al langer heerste in de samenleving, gecombineerd met de shock van een samenleving waarbij lockdowns en discriminatoire pasjes voor een café of fitness binnen te gaan behoorde tot "het nieuwe normaal". Zoveel kleine verenigingen en actiegroepen ontstonden vanuit ditzelfde gevoel, en zorgden voor een exponentiële groei van de oproepen.

We hebben echter weinig fatsoenlijke pogingen gezien de afgelopen jaren om de oorzaken van zo’n groot maatschappelijk deficit in de burgerlijke samenleving, waardoor zovele honderdduizenden mensen afhaken, onder woorden te brengen. Meer nog, ook na de volgende verkiezing zal dit onbehagen dan wel worden uitgebracht in een toename van stemmen voor de 2 'uiterste' partijen (Vlaams Belang en PVDA), geen van beide partijen noch een derde partij zou dat onbehagen vanuit de partijpolitiek überhaupt kunnen herstellen.

Voor zij die er zich nóg gemakkelijker van af willen maken, kan altijd gewezen worden naar een groot, op voorhand bedacht complot, zoals de media destijds ook de tegenbeweging afschilderde. Maar beide redeneringen missen een belangrijk punt. Het deficit heeft niets te maken met de personen die ideologieën vertegenwoordigen. Het ergste is dat de redeneringen die men maakt, zullen blijven gemaakt worden, ook al veranderen de acteurs van het politieke toneel. De redenering die ons tot lockdowns en coronapassen heeft geleid, zijn ook "onze" redeneringen...

Ontworteling van de waarheid

Dat politieke keuzes verpakt werden als harde, feitelijke wetenschap om ze door te kunnen duwen, zullen de meeste lezers allicht snel beamen. Maar weinigen stellen zich de vraag waarom de natuurwetenschappen plots die rol hebben gekregen. We gaan even terug in de tijd, zelfs heel ver, naar een oude vraag wat de waarheid is en wie of wat bepaald wat waar is. De opvatting over wat waarheid is, is al gedurende eeuwen veranderlijk, en het zou van een buitengewone arrogantie getuigen moest ik stellen dat ik daar het antwoord op zou weten. Laat staan dat ik dat nog even in een opiniestukje uit de doeken kan doen zodat iedereen de komende 4 minuten eindelijk het antwoord op deze waarheid weet. Dat echter natuurwetenschappen met zekerheid voorspellingen kunnen geven en moeten kunnen voorschrijven hoe wij met onze sociale interacties omgaan, want dat was 2 jaar geleden een beetje de bedoeling, heeft de samenleving in ieder geval meer slecht dan goed gedaan. Of dit nu einde verhaal is, durf ik echter te betwijfelen, vooral omdat andere paniekgolven onvermijdelijk zullen zijn. Klimaat? Oorlog? Terrorisme? Economische crisis? Zullen we bij elke crisis een andere expertgroep aanduiden die moet voorspellen en aansturen of het nu veilig is bij ons grootmoeder op bezoek te gaan? Of eventueel aan wat we ons maandelijks budget best mogen spenderen?

Die drang naar de mens de samenleving te manipuleren is niet nieuw, maar de mogelijkheden om dit te doen tijdens de 4de industriële revolutie (de digitale revolutie) waarin we nu zitten, zijn dat wel. Dat politici hier terug naar zullen grijpen, of men nu links of rechts is, valt te verwachten. Vooral omdat we de manipuleerbaarheid van de wereld rondom ons zelf hebben gemaakt. In de middeleeuwen hadden we God, en Zijn wil stond boven de mens. Sindsdien zijn er ongeveer 4 eeuwen secularisatie geweest die de rollen hebben weten om te draaien. Vandaag staat de mens bovenaan, maar zoekt die mens nog naar een methode die effectief genoeg is om alles tot een product van onze wilskracht te maken. Uiteraard denken experten in hun vakgebied geregeld dat men deze taak op zich kan nemen. Zeker als ze nog eens een tikkeltje grootheidswaanzin hebben, iets dat in de tijden van media en marketing een nodige karaktereigenschap is, wil je niet doodongelukkig worden in het publieke oog waarin ego's en toxische karaktermoorden dagelijkse kost zijn geworden.

De Faustiaanse ziel van de Westerse beschaving (verwijzend naar Faust die zijn ziel verkocht in ruil voor kennis) heeft zich meester gemaakt over grote delen van de wereld. Wij willen graag alles kunnen bestuderen en becijferen. Die drang heeft onze beschaving naar de ruimte gebracht, ons de kunde gebracht opdat we kunnen vliegen, ons kleine toestelletjes gegeven waarmee we rechtstreeks kunnen communiceren met mensen van de andere kant van de wereld. Vandaag hebben we domeinen in de wetenschap waarvan de mensheid het bestaan 100 jaar geleden nog niet eens wist. Echter, dankzij onze drang om de wereld te conceptualiseren, mondt dit alles uit in een drang naar een manipuleerbare wereld. De stap naar de objectivering van de mens is de afgelopen eeuw klein gebleken. Omdat mensen niet langer worden gezien als verbonden met iets groters dan zijzelf, worden ze geobjectiveerd als een stuk apparatuur. We zijn slechts producenten en consumenten, of eventuele virusdragers, of wezens die teveel CO2 uitstoten, in plaats van wezens die een intrinsieke waarde hebben.

De waarheid, waarvan ik persoonlijk overtuigd ben dat ze nooit helemaal tot de kennis van de mens zal kunnen gerekend worden, heeft ook wel degelijk zijn waarde. De focus van elk wetenschapsdomein, of dit nu de natuurwetenschappen of de sociale wetenschappen zijn, ligt steeds bij een klein aspect van de waarheid. Voor een viroloog zal dit de mate van de viruscirculatie zijn, voor een econoom de hoeveel geld en goederen in de samenleving, voor een politicus zijn we niet meer als een hoeveelheid mogelijke stemmen tijdens een peiling of op verkiezingsdag. Dat we vandaag universele concepten of teleologische vooruitgang de plaats willen geven die eeuwenlang aan de religie heeft toebehoort, maakt dit nog geen absolute waarheid waarop we het doen en laten van de hele samenleving moeten laten sturen. De coronapas is gelukkig al een tijdje weg, maar de geest van een stuurbare samenleving waarin de mens geobjectiveerd wordt tot in het absurde is helaas nog springlevend, en zal niet verdwijnen, al vervangen we alle clowns van het Vivaldi circus. De permanente cultuurrevolutie die is ingezet vanaf de secularisatie en die uitmondt in het objectiveren van de mens, en tot een sociologie ontwikkeld door de methoden van de natuurwetenschap en een algemene theorie van de mens en zijn menselijke relaties, is een project dat nog decennialang onze aandacht verdient.

Sacha Vliegen